Minimalizm - ekskluzywna prostota

Pierwszym skojarzeniem, które przychodzi na myśl w związku z hasłem to prostota, świadome ograniczenie. Potoczne rozumienie terminu pokrywa się co do idei z definicjami słownikowymi. Wg "SJP" minimalizm to „ograniczenie do minimum wymagań, potrzeb, dążeń itp.”, albo „kierunek zacieśniający granice poznania do tego, co jest dostępne zmysłom i doświadczeniu”¹.

Robert Morris, Untitled 1965; Rekonstrukcja

Minimalizm może się przejawiać w muzyce, postulując „powrót do prostoty melodii i harmonii, dominację rytmu i powtarzalność motywów”². Nawiązuje wówczas często do melodyki kultur plemiennych, np. afrykańskich. Pojęcie minimalizmu w kontekście sztuk wizualnych narodziło się jednak najwcześniej, bo w 1965 r., i określa dzieła artystów amerykańskiej sceny artystycznej lat 50-tych XX wieku, np. Roberta Morrisa, Donalda Juddera oraz Carla Andre³. Minimalizm w sztuce (minimal art) jest „kierunkiem zakładającym ograniczenie środków wyrazu do podstawowych kształtów i zestawień barw”⁴ , charakteryzującym się „prostotą, monumentalnością i geometryzacją form”.

Minimalizm w architekturze pojawia się od połowy lat 80-tych XX wieku. Jako termin bywa zamiennie stosowany z architekturą prostoty, a powstanie kierunku tłumaczy się na trzy sposoby:

Minimalizm jest przekornym przeciwieństwem. To przejaw buntu skierowanego przeciwko formalnemu bogactwu sztuki postmodernistycznej, pop-artu itp., wynikającego ze zmęczenia wizualnym chaosem i nadmiarem bodźców.
Efekt kryzysu ekonomicznego, w którym ornamentyka, nie mające funkcjonalnego uzasadnienia elementy są nieopłacalne ekonomicznie. Uproszczenie formy stanowi próbę maksymalizacji opłacalności produkcji.
Efekt wahadłowości estetyki (naprzemienne upodobanie człowieka do prostoty, która cyklicznie przeradza się w przepych i na odwrót, niezmienne prawidło historii sztuki).

Formalnie minimalizm w architekturze czerpie inspiracje z romanizmu i klasztorów cysterskich, których prostota miała ułatwić mnichom kontemplację i obrócenie ku sferze duchowej, a także architektury dalekiego wschodu (zwłaszcza Japonii - modularność, gra światła i cienia, brak zbędnych przedmiotów, spokój, skromność, uporządkowanie), koncepcji odrzucenia ornamentyki propagowanej przez Adolfa Loosa oraz geometryzacji Le Corbusiera, a także idei „Less is more” Miesa van der Rohe.

Jednak minimalizm nie stanowi wyłącznie kanonu estetycznego, starającego się sprowadzić architekturę do jak najprostszej i najbardziej użytecznej formy. Minimalizm stanowi również filozofię życia, „(…) wydaje się być trendem, który zaistniał jako odpowiedź na masową i bezmyślną konsumpcję.(…) W minimalizmie liczy się to, by posiadane dobra były przede wszystkim praktyczne i nie zagracały swoją obecnością otoczenia minimalisty. Każdy przedmiot powinien mieć swoje przeznaczenie, konkretną funkcję.”⁵ „Gdy (…) bodźców jest mało, następuje uwrażliwienie.”⁶

Minimalistyczne wnętrza mają więc sprzyjać rozwijaniu uważności, krytycyzmu i zgłębieniu się we własne „ja”. Wydają się być próbą ucieczki przed hałasem, chaosem oraz zabieganiem współczesnego świata, stanowią swoistą oazę spokoju. Wszystkie elementy zakłócające wrażenie harmonii i prostoty są starannie poukrywane, zachowane są proste linie i czyste, nieskomplikowane formy, które ożywają pod wpływem światła. Światłocień odgrywa jedną z kluczowych ról minimalistycznej architektury, a do jego zaistnienia wykorzystywane jest zarówno sztuczne, jak i naturalne światło wpadające przez obszerne połacie okien w ścianach i stropach. Stosuje się raczej monochromatyczne zestawienia barw, które nie działają przytłaczająco, oraz ograniczoną ilość materiałów.

Jednak „warto nadmienić, że minimalizm to nie ascetyzm. Niewiele zbędnych przedmiotów, ale o wysokiej wartości estetycznej, takich co dobrze się nam kojarzą, (…) stanowią cenny element mieszkania.”⁷ Podobnie oszczędność w formie, upodobanie do jednolitych płaszczyzn nie musi oznaczać oszczędności jako takiej. Paradoksalnie efekt harmonii i prostoty uzyskuje się na ogół przy zastosowaniu szlachetnych i kosztownych materiałów. Stąd minimalizm w architekturze, choć wywodzący się z idei bycia uwznioślającym tłem dla człowieka, może być bardzo wyrafinowany. Preferuje się zestawianie szlachetnych materiałów (kamienia, drewna, ceramiki, szkła, betonu strukturalnego) i przykłada wielką wagę do standardu wykończenia, co wpływa na ogólny koszt realizacji.